Holo ‘a e Kelekelé
‘E lava ke hoko ha holo ‘a e kelekelé ‘o ‘ikai toe ‘i ai ha fakatokanga. ‘Oku fa‘a fakatupu ia ‘e ha ‘uha lahi, mofuike, pea ‘i he taimi ‘e ni‘ihi, ko ha ngaahi ngāue ‘a e kakaí. Fekumi ki he me‘a ke faí kimu‘a, lolotonga mo e hili ‘a ha holo ‘a e kelekelé.
‘I he peesi ko ‘ení
Fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi uesia meí he holo ‘a e kelekelé
Vakai‘i pe ‘oku angai holo ‘a e kelekelé ‘i homou feitu‘ú. ‘Oku kau ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku angai holo ‘a honau kelekelé ‘a e ngaahi feitu‘u ‘oku:
- ‘Osi hoko ai ha holo ‘a e kelekelé
- Tahifohifo lahi
- ‘I ai ha ngaahi fakatafenga vai ‘i ha ngaahi feitu‘u ‘oku tahifohifo lahi
- Tafenga vai pea mo ha ngaahi kauvai vaitafe, pe ko ha
- Lilifa ‘i he matāfangá.
Vakai‘i ma‘u pē ho‘o malu‘í.‘Oku mahu‘inga ‘a e ‘i ai ha malu‘i ‘o ho ‘apí mo e ngaahi nāunau ‘i lotó ke tokoni‘i koe ke ke toe fakaakeake hake ai kapau te ke tofanga ‘i ha maumau ‘i ha fakatamaki.
‘E ‘ikai lava ke tau talotalo atu ki ha ngaahi fakatamaki, ka te tau lava ‘o mateuteu ki ai. Ko e taha ‘o e ngaahi feitu‘u lelei taha ke kamata aí ko homou ‘apí. Kumi ki he me‘a te ke lava ‘o fai ke malu ange ai ho ‘apí mo e ‘uhinga ‘oku totonu ke ke vakai‘i ma‘u pē ai ‘a ho‘o malu‘í.
Mateuteu atu kimu‘a pea toki holo ha kelekelé
Mateuteu atu ho fāmilí.Fakakaukau atu ko e hā ha ngaahi nāunau te mou ala fiema‘ú pea fa‘u fakataha ha palani.
‘E lava ke talaatu ‘e ho‘omou Civil Defence Emergency Management Group pe kuo ‘i ai ha kelekele kuo holo ‘i homou feitu‘ú kimu‘a ange.
‘Ilo‘i ‘a e ngaahi faka‘ilonga fakatokangá koe‘uhí ke ke lava ‘o ngāue vave ‘o kapau te ke sio ki ai. Toutou vakai‘i ma‘u pe ho ‘apí, tautautefito ki he hili ‘a ha ngaahi vaha‘a taimi ‘o ha pakukā lōloa, ngaahi mofuike pe ‘uha lahi. Fakasio ha:
- holo ikiiki ‘a e kelekelé, ngangana hifo ‘a ha maka mo ha malolo hifo ‘a e ngaahi tafungofungá
- ngaahi matapā mo ha ngaahi ‘esia ‘o e matapā sio‘atá ‘oku pikipiki pe ma‘u
- ngaahi avaava meí ha ‘ikai hao lelei ‘a e ngaahi ‘esia matapaá
- ngaahi fa‘unga fale ‘i tu‘a hangē ko ha ngaahi sitepu, ngaahi nofo‘anga ‘i tu‘afale (decks), pea mo ha ngaahi falefakatolo ‘oku nau ngaue pe mavahe ‘o fakaheihei atu meí he toenga ‘o e falé
- ngaahi mafahifai pe fakapulopula fo‘ou ‘i he kelekelé, ‘i he halá, hala lue laló, ngaahi ‘ā ta‘ofi kelekelé (retaining walls) mo ha ngaahi fukahi me‘a fefeka; pea mo ha
- ‘ulu ‘akau, ngaahi ‘ā ta‘ofi kelekele pe ‘ā ‘api ‘oku tu‘u fakaheihei.
Tokanga ‘i he taimi faka‘ulí, tautautefito kapau ‘oku ‘i ai ha ngaahi tafungofunga (embankments) ‘i he tafatafa‘aki halá. Tokanga ‘i he halá ki ha ngaahi konga hala kuo holafa, pelepela mo ha ngaahi maka kuo ngangana hifo.
Fa‘u ha palani mo homou fāmilí ‘i he ‘initanetí ke mou haofaki ai ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakē. Fakakaukau atu ki he ngaahi me‘a ‘oku mou fiema‘u ‘i he ‘aho kotoa pē pea fakakaukau‘i ‘a e me‘a ‘e hoko kapau ‘e ‘ikai ke ma‘u kinautolu.
‘I ha fakatamaki fakatu‘upakē, ‘e lava ke mou fihia ‘i ‘api ‘i ha ‘aho ‘e tolu pe lahi ange ai. Kuo ‘osi fonu homou pē falé ‘i he ngaahi nāunau ki he fakatamaki fakatu‘upakeé ‘oku nau fakapuli ‘o hangē pē ko ha ngaahi nāunau faka‘ahó. Fakakaukau‘i pe ko e hā ‘a e ngaahi nāunau ‘oku mou fiema‘ú pea fa‘u ha palani ke mou haofaki ai.
Kumi ‘a ho‘o Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group fakakoló.
Me‘a ke fai lolotonga ‘o ha holo ‘a ha kelekele pe konga-fonua pe ‘okú ke pehē ‘oku ‘amanaki ke hoko ha holo ‘a ha kelekele
Hola ke vave meí he halanga ‘o e kelekele ‘oku holó.
Mavahe kapau ‘oku tu‘u fakatu‘utāmaki ‘a homou ‘apí pe fale ‘oku mou ‘i aí — to‘o ‘a ho‘omou kato to‘oto‘o kuo tokateu ki he mavahe ‘i ha fakatamaki fakatu‘upakeé mo ho‘omou fanga monumanu lalatá kapau ‘e lava ‘o fakahoko vave ‘eni.
Fakatokanga atu ki he kaungā‘apí pea tokoni atu ki he ni‘i hi kehé kapau te ke lava.
Fetu‘utaki ki he ngaahi sēvesi tokoni fakavavevavé mo ho‘omou kōsilio fakakoló.
Me‘a ke fakahoko hili ‘a ha holo ‘a e kelekelé
Nofo mo tokanga ki ha ngaahi holo ‘a e kelekelé ‘i he kaha‘ú.
Fakamama‘o meí he feitu‘u ‘oku holo ai ‘a e kelekelé kae‘oua kuo ‘osi sivi fakalelei ia pea kuo ‘oatu ha faka‘atā meí he kau ma‘u mafai fakakoló.
Līpooti atu ha ngaahi laine ‘uhila pe telefoni kuo maumau ki he ngaahi sino ma‘u mafai totonú.
Toe tō fo‘ou ‘a e ‘akau ‘i he kelekele na‘e holó ‘i he vave taha ‘oku ala malavá. Ko ha ‘auhia ‘a e kelekelé tupu meí he mole ‘a hono ‘akau ‘ufi‘ufí ‘e ala iku ai ki ha lomekina fakatu‘upakē ‘i ha tāfea (flash flooding).
Tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé kapau te ke lava, tautautefito ki he kakai te nau fiema‘u ha tokoni lahi angé.
Kapau kuo maumau ho ‘apí pe ko ho‘o koloá
- ‘Oua na‘á ke fai ha me‘a ‘e ala matu‘utāmaki ai ho‘o mo‘uí pe fakatupu ai ha maumau lahi ange ki ho ‘apí pe ko ho‘o koloá.
- Fetu‘utaki ki ho‘o kautaha malu‘í ‘i he vave tahá.
- Kapau ‘okú ke nofo totongi ‘i he ‘apí, fetu‘utaki ki ho‘o lenilootí (landlord) mo ho‘o kautaha malu‘i ki he nāunau ‘i lotó.
- Faitaa‘i ha ngaahi ‘ata ‘o ha fa‘ahinga maumau pē. ‘E tokoni ia ke vave ‘a hono fakafuofua‘i ‘a ho‘o ‘eke totongi huhu‘í.